Klik hier, als links het navigatiemenu ontbreekt.

De Japanse film

Het begin
Hoewel de film over het algemeen als een 20ste eeuws fenomeen wordt gezien, dateren de eerste ontwikkelingen uit het laatste deel van de 19e eeuw. In Europa zijn het Auguste en Louis Lumiére, die in 1895 een eerste filmvertoning verzorgen in een klein cafeetje. In Japan worden deze ontwikkelingen gevolgd, hetgeen mogelijk is door de openstelling van Japan en de daarop volgende Meijirestauratie. Het is niet bekend wanneer de eerste filmvertoning in Japan heeft plaatsgevonden maar de oudste film die men nog heeft bewaard, dateert van 1899. Het is de verfilming van een bekend nô-drama, getiteld Momijigari. Momijigari is het 'gezamenlijk kijken naar de herfstkleuren van esdoorns', een bekend tijdverdrijf in Japan. Aanvankelijk richtte men zich voornamelijk op verfilming van nô- en kabukistukken, inclusief de onnagata, de mannen die vrouwenrollen spelen. Op zich was dit logisch want dat was wat men voorhanden had. Onder invloed van (natuurlijk) Amerika, begon eigenlijk pas na de Eerste Wereldoorlog een nieuwe ontwikkeling op gang te komen, hetgeen men een 'shinpa' (nieuwe school) noemt. Het was een volkomen nieuwe roep in Japan om realisme, met als gevolg dat nu 'echte' vrouwen de vrouwenrollen gingen spelen, iets dat in eeuwen niet gebeurd was en men verlaat dan de meer traditionele theaterstukken in de cinema. Men onderscheidt vanaf die tijd wel twee soorten films: de jidai-geki en de gendai-geki.
Geki betekent 'stuk, een toneelstuk'. Jidai betekent 'periode' en jidai-geki is dan een historisch stuk uit een bepaalde periode. Veelal zien we dan de problematiek van de samoerai die worstelt tussen zijn plichten ten opzichte van zijn meester en zijn gevoelens. Deze plichten of verplichtingen is een diep geworteld fenomeen in de Japanse samenleving en wordt 'giri' genoemd. In de loop van de tijd zien we ook hier een verschuiving, van de samoerai naar de rônin als held.
De andere genoemde richting is dus de gendai-geki, hetgeen 'modern stuk' betekent en behandelt de moderne problematiek van de moderne samenleving met al zijn sociale problemen.
Door het opkomend militarisme in Japan komt ook de censuur om de hoek kijken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er een zware censuur waardoor de toch vrij grote productie (men moet denken aan zo'n 500 films per jaar) behoorlijk instortte. Pas na de Tweede Wereldoorlog en eigenlijk pas na 1949 komt de filmindustrie weer op gang, dit kwam mede zo laat omdat de Amerikanen tijdens hun bezetting van Japan, de films die de oude samoeraicode als thema hadden of vertoonden, hadden verboden.

De Gouden Periode
Nu breekt een periode aan die wel de Gouden Periode van de Japanse film wordt genoemd. De eerste Godzilla film wordt 1954 in Japan uitgebracht.
Drie namen van drie grote regisseurs ziet men in alle publicaties steeds weer terugkomen.
Kurosawa Akira, Ozu Yasujirô en Mizoguchi Kenji.

Mifune Toshirô in Rashomon (© Total Film)

Kurosawa Akira (1910-1998) is, ook buiten Japan, wellicht de meest bekende Japanse regisseur. Hij begon als regisseur al tijdens de Tweede Wereldoorlog met films als Sugata Sanshiro (1943) en Ichiban Utsukushiku (De mooiste, 1944).
In 1950 maakte hij de film Rashômon (Rashomon). In de bossen wordt een vrouw verkracht en haar man vermoord. Vier getuigen vertellen, schuilend voor de regen bij de Rashomonpoort in Kyoto, in flashbacks de gebeurtenis. Er komen vier verschillende verhalen.
Het is een zeer intrigerende film die in 1950 de Gouden Leeuw en in 1952 een Oscar voor de beste niet-Engelstalige film kreeg. Deze film wordt gezien als een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van de film en wordt wel vergeleken met klassiekers als Citizin Kane en Pantserkruiser Potemkin.
Kurosawa is duidelijk beïnvloed door westerse regisseurs en verfilmde bijv. westerse of Russische romans, zoals Hakuchi (De gek, 1951) gebaseerd op de roman van Dostojewski of de bekende Ran (1985), een ruim 2 1/2 uur durende film, naar Shakespear's King Lear, waarmee hij een Oscar won voor de kostuums.
Ook Kurosawa's werken kunnen worden onderverdeeld in jidai-geki en gendai-geki. Onder de eerste categorie vallen bijv. de bekende Shichinin no samurai (The seven samurai, 1954) en Yojimbo (Yôjinbô, 1961). De eerste heeft model heeft gestaan voor de latere Hollywoord productie The magnificent seven en de tweede heeft model gestaan voor A fistful of dollars. Omdat Yojimbo zo'n succes was, wilde men een vervolg en dit werd Tsubaki Sanjûrô (Sanjuro, 1962). Ook The Hidden Fortress (Kakushi toride no san akunin, 1958) valt in de categorie jidai-geki. In deze toch wel komische film, waarin twee boeren een belangrijke rol spelen, trekt een prinses door vijandig gebied onder begeleiding van generaal Makabe (Mifune Toshirô). Een latere film uit deze categorie is Kagemusha (1980). Als een belangrijke krijgsheer, Shingen Takeda (Kagemusha), sterft wordt zijn dood verzwegen en wordt zijn plaats, vanwege de gelijkenis, ingenomen door een verbannen dief, die het niet slecht doet.
Een voorbeeld van gendai-geki van Kurosawa is bijv. Ikiru (Leven, 1952), waarin een man, die zijn leven lang een simpel kantoorbaantje leidt en daarbij eigenlijk weinig zinvols doet, te horen krijgt dat hij kanker heeft. Hij besluit alsnog iets nuttigs te gaan doen.

Ozu Yasujirô (© Total Film)

Ozu Yasujirô (1903-1963), staat bekend als "meest-Japanse regisseur" (zoals Kurosawa bekend staat als "minst-Japanse regisseur"). Ozu Yasujirô maakte vooral films over het dagelijkse leven van gewone mensen. Late Spring (Banshun, 1949) vertelt van een jonge vrouw, Noriko, die niet wil trouwen omdat ze haar vader, een weduwnaar, wil blijven verzorgen. Hij wil wel graag dat ze een eigen leven gaat leiden en verzint een list zodat ze toch bereid is te trouwen en het huis te verlaten.
In Good morning (Ohayô, 1959) willen twee broertjes dat hun vader een televisie koopt, maar de vader weigert dat. Als protest weigeren de jongens nog te praten. De buren merken dit en al snel doen er allerlei roddels de ronde.
Early Summer (Bakushû, 1951) behandelt weer eens het thema van een dochter die maar eens moet gaan trouwen.

Tokyo Story (© Total Film)

Een heel bekende film van Ozu is Tokyo Story (Tokyo monogatari, 1953), waarin een ouder echtpaar, dat op het platteland woont, op bezoek gaat bij hun kinderen in Tokyo. Behalve een schoondochter, die al acht jaar weduwe is, heeft niemand van de kinderen daar eigenlijk tijd voor en het echtpaar keert teleurgesteld terug naar hun huis. Enige dagen na dit bezoek overlijdt de moeder en nu moeten de kinderen op reis, naar het ouderlijk huis op het platteland.
De film The End of Summer (Kohayagawa-ke no aki, 1961) is een van de weinige kleurenfilms van Ozu. Het is weer een familieverhaal, met een dochter die niet (weer opnieuw) wil trouwen en een vader die juist een oude liefdesaffaire weer opnieuw wil oprakelen.
Na The End of Summer maakte hij zijn laatste film: An Autumn Afternoon (Sanma no aji, 1962).

Mizoguchi Kenji (1898-1956) is vooral bekend geworden door Ugetsu Monogatari (Ugetsu, 1953) en Saikaku Ichidai Onna (Het leven van Oharu, 1952), waarmee hij een prijs in Venetië won alsmede Utamaro o meguru gonin no onna (De 5 vrouwen van Utamaro, 1946).

Van de Japanse acteurs willen we nog even Mifune Toshirô (1920-1997) noemen, hij speelt in een groot aantal films van Kurosawa, zoals in Rashomon en Yojimbo waarin hij een rônin (samoerai zonder heer) speelt. In The seven samurai speelt hij één van de zeven samoerai. Mifune Toshirô werd zeer populair en werd in 1984 uitgeroepen tot meest populaire persoon van de Japanse filmindustrie.
Terloops zij hier vermeld dat hij ook een belangrijke rol speelt als Toranaga (shôgun Tokugawa Ieyasu) in de TV-serie 'Shogun' uit 1980, waarin Richard Chamberlain de rol van John Blackthorne (Adam Williams) speelt.

Woman in the Dunes (© Total Film)

Naast de hierboven genoemde drie grote regisseurs zijn er natuurlijk meer geweest die naam hebben gemaakt, zoals bijv. Teshigahara Hiroshi met zijn schitterende zwart/wit film Suna no Onna (Vrouw in het zand of Woman in the Dunes, 1964), naar het boek van Kôbô Abe. Dit is een indrukwekkende, erotisch geladen vertelling over een man die plotseling een heel ander leven krijgt doordat hij bij een vrouw overnacht, die in een huis in een grote zandkuil woont. De volgende morgen is de touwladder verdwenen en kan hij niet meer uit de kuil ontsnappen. Zijn leven wordt dan beheerst door het overal aanwezige zand, water en de mysterieuze vrouw.

Het is de tijd van de Nouvelle Vague in Europa en ook in Japan zien we regisseurs die, zoals hun collega's in Europa, met nieuwe frisse ideeën films maken maar ook tegen de gevestigde orde schoppen, zoals Imamura Shôhei (1926-2006), met bijv. Ningen jôhatsu (A man vanishes, 1967). Later zullen we hem ook weer tegen komen. Ook Suzuki Seijun (1923) valt in deze categorie regisseurs, met films als Tokyo nagaremono (Tokyo drifter, 1966) en Koroshi no rakuin (Branded to kill, 1967).

Rond deze tijd zijn de filmproducties in handen van 6 grote productiehuizen: Daiei, Nikkatsu, Shintôhô, Shôchiku, Tôei en Tôhô, die weinig (financiële) risico's willen nemen en daardoor nieuwe aankomende regisseurs weinig kans geven. Om die reden richtte een aantal regisseurs, zoals bijv. Ôshia Nagisa en Imamura Shôhei ieder een eigen productiemaatschappij op.

Een donkere periode
Aan het eind van die jaren zestig moest een groot aantal bioscopen sluiten en zakte de filmindustrie in Japan in elkaar, voor een belangrijk deel door de opkomst van de TV, zegt men. Ook de zeventiger en tachtiger jaren waren zeer somber voor de filmindustrie in Japan, ondanks grote successen als Tora-san. Het was ook een roerige tijd, wereldwijd. De nieuwe regisseurs kwamen soms met zeer controversiële films, die veelal gemaakt werden met buitenlands geld omdat de Japanse productiehuizen liever op safe speelden.
Regisseurs zijn bijv.:
Yamada Yoji, regisseerde alle Tora-san films, met 48 films de meest succesvolle filmserie uit de geschiedenis, die in 1969 startte met Kiyoshi Atsumi als Tora-san. Kiyoshi Atsumi overleed in 1996 waardoor de serie tot een einde kwam.
Ôshima Nagisa (1932), een op taboe-jagende filmmaker die zeer controversiële films maakte, maar ook films als Senjô no merrii kurisumasu (Merry Christmas Mr. Lawrence) in 1983 met David Bowie, de bekende musicus Sakamoto Ryuichi en de hieronder genoemde Kitano Takeshi. Een recentere film van hem is Gohatto (Taboo, 1999) waari hij de homosexualiteit onder de vroegere samoerai verwerkt. Ook met Kitano Takeshi en de muziek is van Sakamoto Ryuichi.

De nieuwe tijd
Van de zes productiehuizen zijn er inmiddels nog maar vier overgebleven. Eén van deze vier heeft kunnen overleven door zich te richten op pornofilms (Nikkatsu). Het productiehuis Tôhô had de Godzilla serie, Tôei deed voornamelijk yakuza-films (misdaadfilms met acteurs als Takakura Ken) en Shôchika had succes met de Tora-san serie. Daiei en Shintôhô waren verdwenen. Hoewel er best wel goede films gemaakt werden, werden die veelal met buitenlands geld gefinancierd. Zoals de al eerder genoemde Merry Christmas Mr. Lawrence, dat een Brits/Japanse coproductie was. Kurosawa maakte Kagemusha (1980) en Ran (1985). Niet alle films waren serieus, men probeerde ook wel komedies te maken. In 1986 komt bijv. Tampopo uit, van Itami Juzo, waarin men probeert de perfecte noedels te maken.
De Japanse filmindustrie zit echter in een enorm dieptepunt als Sony in 1989 Columbia Pictures opkoopt. Het is soms moeilijk om achteraf de echte directe oorzaken aan te wijzen maar feit is dat er dan ook buitenlands invloed komt en er komt weer een opleving van de Japanse film. Nieuwe regisseurs gaan aan de slag, zoals Kitano Takeshi (1947, ook wel Beat Takeshi genoemd). Hij is begonnen als helft van een komisch duo en hij werd een zeer bekende TV-presentator. Vervolgens ging hij acteren om later zelf te gaan regisseren. Bekende films van zijn hand zijn Sonatine (1993) en Hana-bi (Vuurwerk, 1997), waarvan de laatste geproduceerd werd door zijn eigen productiebedrijf. Takeshi is een omstreden figuur. Zo voorkomend als hij is op TV, zo hard en wreed is hij in zijn films. Maar ook in zijn persoonlijk leven mijdt hij geen geweld. Een bekend verhaal is dat een blad dat over een vermeende verhouding tussen hem en een jong meisje schreef, dat moest bekopen met een verwoest kantoor en een aantal in het ziekenhuis geslagen redacteuren.
Zoals hierboven al is vermeld kwam in 1999 ook Ôshima Nagisa terug met zijn film Gohatto (Taboo).

Narayama bushiko (Ballade van Narayama) (© Total Film)

Van de nieuwe tijd willen we ook nog noemen: Imamura Shôhei, weliswaar al een ouder iemand, maar wel nog steeds iemand met tegendraadse ideeën. Hierboven noemden we hem met zijn vroegere films maar de prijzen kreeg hij voor zijn latere films. Zijn bekendste film is Narayama bushiko (De ballade van Narayama, 1983), waarvoor hij een Gouden Palm kreeg. Die kreeg hij eveneens voor Unagi (De paling, 1997). In 1989 maakte hij nog een schitterende zwart-wit film, Kuroi ame (Black Rain of Zwarte Regen), naar de gelijknamige roman van Ibusi Masuji, over de gevolgen van de atoombom op Hiroshima.
Als een vertegenwoordiger van de Japanse nieuwe golf wordt wel Masumura Yasuzo (1924-1986) gezien. Eén van zijn eerste films was Aozora Musume (1957), hier wel vertaald als Blue Sky Maiden. Andere memorabele films zijn Akai tenshi (Red Angel, 1966), Môjû (Blind Beast, 1969) over een blinde beeldhouwer die een mooi model kidnapt en haar mee naar huis neemt, waar hij met zijn moeder woont. Hanaoka seishu no tsuma (Docter's wife, 1967) is de verfilming van de gelijknamige roman van Ariyoshi Sawako. Over een Japanse arts die op zoek is naar een narcosemiddel. Zijn vrouw en zijn moeder beconcurreren elkaar bij hun hulp.
Eén van de weinige moderne vrouwelijke regisseurs is Kawase Naomi (1969). Zij kreeg in 1997 een Camera d'Or in Cannes voor haar film Moe no suzaku (Suzaku, 1997), een autobiografisch werk. Een soort vervolg werd Hotaru (Vuurvliegjes, 2000) en in 2003 verscheen Sharasojyu (Shara). Een recente film van haar is Mogari no mori (The Mourning Forest, 2007), in Nederland uitgebracht in oktober 2008. Een indrukwekkende film over een licht dementerende grijsaard en een jonge verzorgster, die beiden gebukt gaan door een enorm verlies. Verdwaald in een groot bos, kunnen zij samen tot een afsluitend rouwproces kunnen komen.
Andere regisseurs van de nieuwe lichting zijn bijv. Kurosawa Kiyoshi (1955, geen familie van de andere Kurosawa) die in 1997 doorbreekt met Kyua (Cure, 1997) en in 2001 Kaïro (Pulse) maakt. Zijn laatste films zijn: Rofuto (Loft, 2005), Sakebi (Retribution, 2006) en tenslotte Tokyo sonata (2008). In deze film verliest de hoofdpersoon zijn baan, maar verzwijgt dit voor iedereen, inclusief zijn gezin en doet alsof hij nog werkt. Een bekend verschijnsel in de Japanse maatschappij.
Als nieuwlichter kunnen we ook nog Harada Masato (1949) noemen met Inugami (Inugami, 2001).
De al eerder genoemde Yamada Yoji (van de Tora-san films) komt in 2002 met een schitterende film, Tasogare Seibei, hier uitgebracht in 2004 als The Twilight Samurai. Het verhaal van een samoerai aan het eind van het samoerai tijdperk. In 2004 werd deze film genomineerd voor een Oscar in de categorie beste buitenlandse film. Ook van recente datum is de film Dare mo shiranai (Nobody knows, 2004) van Koreeda Hirokazu. Het verhaal van 4 kinderen, waarvan de (alleenstaande) moeder opeens het gezin verlaat. De oudste van de 4 kinderen, die 12 jaar is, moet dan voor zijn broertje en zusjes zorgen. Gebaseerd op een waar gebeurd verhaal in Tokyo. De hoofdrolspeler, die de 12 jarige Akira speelt en zelf 14 jaar is, won in Cannes (2004) een prijs voor de beste acteur. Eerdere films van deze regisseur waren o.a. Maboroshi no hikari (Maborosi, 1995), Wandafuru raifu (After Life, 1998) en Distance (2001). Iemand die niet zo lang geleden de Europese bioscopen haalde was Ishii Katsuhito met de film Cha no aji, bij ons beter bekend als Taste of tea (2004). Een eerdere film van hem was Samehada otoko to momojiri onna uit 1998. In het westen uitgebracht als Shark Skin Man and a Peach Hip Girl.

Recente films
In 2008 maakt Koreeda Hirokazu de film Still Walking (Aruitemo aruitemo), waarin een gezin bijeenkomt om de dood (al lang geleden) van de oudste zoon te herdenken. Ook Tokyo Sonata (2008, in Ned. 2009) van de eerder genoemde Kurosawa Kiyoshi is recent in Nederland uitgekomen. Een typisch Japans probleem, een vader vertelt thuis niet dat hij ontslagen is, maar probeert de schijn op te houden. In Departures (Okuribito, 2008, in Ned. 2009) van Takita Yôjirô verliest ook iemand zijn baan, als cellist in een orkest, het orkest wordt opgeheven. Hij solliciteert voor een baan als 'reisbegeleider', maar de advertentie vermeldt niet dat het de laatste reis betreft. In Japan wordt een baan met de dood nog steeds als onrein gezien met alle sociale gevolgen van dien. Tenslotte kan Megane (Japan 2007, Nederland 2009)  van Ogigami Naoko genoemd worden. Een overwerkte carrièrevrouw Taeko, in de film als sensei (lerares) aangesproken, wil tot rust komen op een van de Okinawa eilanden. Dat lijkt niet te lukken in een hotel waar verder nauwelijks gasten komen en er verder wat vreemde figuren rondlopen.

Vertoning Japanse films
De vertoning van Japanse films begint een enkele keer in een wat grotere bioscoop maar komen daarna voornamelijk in het alternatieve circuit, zoals filmhuizen. In Amsterdam zijn dat de bioscopen als Rialto, Kriterion, De Melkweg en het Filmmuseum. De kleinere plaatsen hebben veelal gelukkig een filmhuis of gelijksoortige bioscopen waar deze films ook vertoond worden.

Filmfestivals
In september - oktober vindt het Camera Japan festival plaats. Voornamelijk in Rotterdam, maar ook in steden als Leiden en Amsterdam. In Rotterdam is dat in Theater Lantaren/Venster en in Amsterdam in Kriterion.

Anime
Voor de Japanse tekenfilm, zie de pagina Anime.

Japanse (klassieke) films in Nederland op DVD
In Nederland is Total Film in 2004 begonnen met het uitbrengen van Japanse films op dvd. Het accent lag aanvankelijk op de klassiekers, maar ook een aantal moderne films zijn op dvd gezet. De dvd's zijn in het Japans met Nederlandse ondertiteling. Daar zitten films bij van Ozu Yasujirô, zoals Late Spring, Tokyo Story, The End of Summer, Good morning en Early Summer. Daarna volgden een groot aantal andere films, zoals Sonatine, een film van Kitano Takeshi uit 1993 en vier films van Kurosawa Akira, uitgebracht in een box. De vier films zijn: The Seven Samurai, Ikiru, Sanjuro en Yojimbo. Gelukkig is inmiddels ook de film De Vrouw in het Zand of Woman in the Dunes (Suna no onna) van Teshigahara Hiroshi uit 1964 op dvd gezet.
Later volgden The Ballad of Narayama van Imamura Shôhei, The Twilight Samurai van Yamada Yoji en een tweede box van Kurosawa Akira met de films: Rashomon, The Hidden fortress, High and Low en Drunken Angel.
Ook de film Shara (uit 2003) is op dvd uitgebracht. Deze film, van de hierboven in de paginatekst al genoemde vrouwelijke regisseur Kawase Naomi, speelt zich af in Nara en begint tijdens het Jizo festival. Van een andere (ook in de tekst genoemde) moderne regisseur, Kurosawa Kiyoshi, zijn de films Cure en Pulse verkrijgbaar. Ook box 3 van Kurosawa Akira met de films: Throne of Blood, Stray Dog, The Bad Sleep Well en Dodeskaden is verkrijgbaar en in februari 2006 is de recente film Taste of Tea van Ishii Katsuhito (zie de tekst hierboven) op dvd uitgebracht.

Inmiddels is een aantal van deze uitgebrachte dvd's in Nederland niet meer verkrijgbaar. Dat is natuurlijk erg jammer, maar soms hebben buitenlandse verkopers ze nog wel, zoals Amazon. Denk dan wel aan de regio, dus kijk bijv. bij Amazon in UK of Amazon in Duitsland. Deze uit Engeland of Duitsland afkomstige films hebben dan wel meestal Engelstalige ondertiteling.

Alle foto's op deze pagina zijn beschikbaar gesteld door Total Film.

Links

Literatuur

Deze pagina is een onderdeel van Uchiyama's website over Japan