Inleiding
Door mijn reizen naar Japan (vanaf 1986) ben ik zeer gefascineerd
geraakt door Japan, Japanse cultuur, Japanse geschiedenis en de Japanse taal. Het is een
feit dat de Japanners zichzelf over het algemeen als een uniek volk beschouwen maar de
meeste westerse Japanologen dit weer ontkennen. Toch kan men m.i. de Japanners een zekere
uniciteit niet ontzeggen. Tenslotte is Japan een eiland dat gedurende bijna de gehele
Tokugawa periode (1600-1878) afgesloten is geweest van de rest van de wereld (totale
afsluiting was van 1641-1854), op een kleine uitzondering na. Deze uitzondering was
Deshima, een kunstmatig eiland voor Nagasaki waar de Hollanders een handelspost hadden en
via deze contacten liep alle informatie voor de Japanners. Het is dan ook niet
verwonderlijk dat oude gewoontes en cultuurinvloeden lang bewaard zijn gebleven en ook
heden ten dage nog in gebruik zijn. Het zijn deze oude gewoontes en tradities die het
moderne Japan en de Japanners toch een zeker uniek karakter geven. Het geloof van sommige
Japanners in hun eigen unieke karakter gaat echter nog iets verder. Van oudsher geloofden
ze namelijk dat zij het uitverkoren volk waren, uitverkoren door de kami, maar die theorie
wordt door weinigen buiten Japan ondersteund.
Voor de westerling is Japan in veel opzichten een uniek land.
 |
Een schoonmaakploeg staat klaar bij een shinkansen. |
1. Het is een zeldzaam schoon land. Stations, treinen,
trottoirs, openbare gebouwen, wegen, straten, openbare toiletten, alles is er schoon. In
welk land pakt een witgehandschoende conducteur in de trein een klein papiertje van de
grond en gooit dit in een afvalbak? Kan iemand zich dat voorstellen in één van de
NS-treinen? Treinen worden bij het eindpunt door een schoonmaakploeg onderhanden genomen.
Niet door twee mensen, maar bij een lange trein als de shinkansen staan voor
elke deur
één of twee mensen klaar om alles schoon te maken. Op de foto rechts staat een
schoonmaakploeg in keurige roze pakjes klaar om de trein te gaan schoonmaken. Met kleine
handstoffertjes worden de stoelen schoongemaakt, terwijl de reiziger er in de trein er
sowieso al geen bende van maakt. Niemand gooit zomaar wat op de grond. Iedereen doet z'n
afval in de beschikbare afvalbakken. Het unieke zit 'm ook in het feit dat deze netheid
niet door maatregelen of wetten wordt afgedwongen, maar een onderdeel van de volksaard is.
Na het WK-voetbal 2018 verloor Japan zijn wedstrijd tegen België en konden
de spelers naar huis. Daarna ging een bericht viraal dat de kleedkamer van
de Japanners zo keurig netjes was opgeruimd en schoongemaakt. Dat is typisch
Japans. De kinderen leren op de basisschool al gezamenlijk de school schoon
en netjes te houden, dat is een bewuste keuze geweest van het ministerie van
Onderwijs. Zo zou het ook eigenlijk overal moeten zijn.
2. Het is een zeer veilig land. Het is een verademing voor een westerling
om in Japan rond te lopen en niet steeds om je papieren of geld te hoeven denken. Je kunt
er rustig met een open tas lopen met alle spullen, als portemonnee en mobiele telefoon, er
in. In een restaurant kun je je spullen, zoals je jas met al je papieren, gewoon laten
liggen en even naar het toilet gaan. Niemand zal iets wegnemen. In Japan is het niet
ongewoon om met veel contant geld op zak te lopen, misschien omdat dit min of meer
noodzakelijk is vanwege de geringe pinfaciliteiten in de winkels, maar vooral omdat de
kans op diefstal minimaal is. De vakantieganger zou dus bijvoorbeeld vanuit Nederland gewoon
contant geld voor de hele reis met zich mee kunnen nemen. Het enige risico is dan gewoon
verlies, maar als je een beetje uitkijkt, is verlies toch niet nodig. Men kent er
namelijk weinig grote of kleine criminaliteit. Natuurlijk gebeurt er ook in
Japan wel het een en ander en is de Japanse maffia, de yakuza, daar wel
actief, maar dat is een criminaliteit waar de toerist eigenlijk nooit mee in
aanraking komt. De (kleine) straatcriminaliteit zal men daar nauwelijks
aantreffen, alle (drank)automaten, en dat moeten er duizenden
zijn in Japan, werken altijd en zien er piekfijn uit. Nooit wordt er iets vernield.
3. Het is een hygiënisch land. Veel Japanners gaan minimaal 1 x per dag
in bad. Als het enigszins kan gaat men wel 2 of 3 x per dag. Men kent van oudsher een
uitgebreide badcultuur. Als men verkouden is, doet men een mondkapje voor. Japan kent geen
risicogebieden. Bij een reis naar Japan zijn vaccinaties en het slikken van malariapillen
dan ook niet nodig.
4. De mensen zijn zeer vriendelijk en hulpvaardig, ook in winkels. Als je
als buitenlander ergens een tijdje staat omdat je iets niet begrijpt, komt er binnen de
kortste keren iemand op je af om te vragen of ze kunnen helpen. Weet hij of zij het ook
niet, dan wordt er iemand bijgehaald. Men is zeer hulpvaardig en in de winkels is men zeer
servicegericht. Stationsbeambten, winkelpersoneel, ieder doet zijn best om de klant
(Japanner of buitenlander) op correcte wijze te helpen. Men zal z'n uiterste best doen om
de klant een antwoord te geven, anders dan 'ik weet het niet'. In Japan is een klant nog
steeds koning. Er wordt nooit gesnauwd en men is altijd zeer respectvol tegenover de
medemens.
Een conducteur die in de shinkansen een wagon binnenkomt om de kaartjes te controleren,
zal zich eerst uitgebreid verontschuldigen voor het feit dat komt storen. Bij het verlaten
van de wagon volgt meestal een identiek ritueel.
5. Men is zeer secuur en alles rijdt op tijd. De treinen en bussen rijden
stipt op tijd, men ziet dit als een teken van respect tegenover de passagier. Een
machinist of buschauffeur houdt de klok scherp in de gaten en op de seconde nauwkeurig
rijdt hij weg.
Mede door het bewaren van oude gewoontes en tradities en tegelijkertijd
het invoeren van de modernste technieken is Japan het land van de grote contrasten, zoals
ook Ruth Benedict omschrijft in haar beroemde boek "The Chrysanthemum and the
Sword". Het land van "enerzijds maar ook anderzijds". Enerzijds is de
Japanner zeer beleefd en onderdanig maar anderzijds kan hij zeer onbeschaamd en
aanmatigend zijn. Enerzijds heeft de Japanner een grote liefde en eerbied voor de natuur,
maar anderzijds kan hij achteloos met de natuur omspringen en behoort Japan tot de groep
van grote milieuvervuilers. Enerzijds is men star en zeer conservatief anderzijds is men
zeer gewillig en bereid nieuwe gewoontes en technieken in te passen. Enerzijds hangt men
nog zeer aan het traditionele eten maar anderzijds is ook de "hamburger
cultuur", met name bij de jeugd, populair. Dit laatste is een duidelijk gevolg van de
grote invloed die Amerika (mede door de bezetting van Japan na de Tweede Wereldoorlog)
heeft gehad en nog heeft, denk aan de populariteit van honkbal in Japan. Men ziet hier ook
weer de bereidheid terug om andere gewoontes over te nemen, aan te passen en te
integreren, maar wel steeds met behoud van de eigen cultuur. De adaptatie van het boeddhisme in het shintoïsme
en de integratie van de Chinese (hof)cultuur zijn hier goede voorbeelden van, evenals het
overnemen van de Chinese karakters voor het Japanse schrift, met de noodzakelijke
aanpassingen, die later volgden. Ook het overnemen van westerse kleren en gewoontes na de
openstelling van Japan toont deze bereidheid. Deze openstelling voor buitenlanders werd
afgedwongen door de Amerikanen in 1854. Na deze openstelling heeft Japan tijdens de Meiji
restauratie (waarbij de keizer weer het hoofd van de natie werd i.p.v. de shôgun) weer
zeer veel westerse zaken binnengehaald en heeft zijn leger op westerse (Duitse) leest
geschoeid, ook al omdat Japan een krachtige invloedrijke natie in Azië wilde zijn en zich
vergeleek met de grote westerse mogendheden.
Eén van de laatste adaptaties is die van productietechnieken en kwaliteitscontroles
geweest, die men, naar eigen zeggen, van de Amerikanen heeft geleerd. Door deze consequent
toe te passen hebben de Japanse producten tegenwoordig een zeer goede naam gekregen. Denk
hierbij maar aan de Japanse auto's en camera's, die kwalitatief zeer goed zijn.
Na de Tweede Wereldoorlog, nog tijdens de Amerikaanse bezetting, is Japan, mede door de
hierboven genoemde productietechnieken en kwaliteitscontroles, met een geweldige
inhaalslag begonnen, die uiteindelijk resulteerde in een Japan als grote economische
macht. Hiermee is Japan nu één van de belangrijkste landen geworden op het wereldtoneel.
Dit is heel lang een grote droom geweest en is dus uiteindelijk gelukt, maar wel op het
economisch vlak.
Japan is wel het land van de kopieerders genoemd en dat is weliswaar terecht geweest
(vanuit onze optiek gezien) maar ook dat dient mede bekeken te worden vanuit de Japanse
cultuur. Bij ons is het gebruikelijk om geleerde technieken in de praktijk te brengen,
maar daarbij is vooral de eigen creativiteit een voorwaarde om nieuwe wegen in te slaan en
zo voortdurend te vernieuwen. In de eeuwenoude Japanse traditie is het evenaren van
"de meester" het ultieme doel, hetgeen alleen bereikt kan worden door onder zijn
leiding hard te studeren en jarenlang praktische ervaring op te doen.
Een feit is ook dat de meeste uitvindingen uit de westerse wereld komen maar dat Japan de
toepassingsmogelijkheden beter inziet. Een bekend voorbeeld is de transistor. De
uitvinders waren Amerikanen maar die zagen op dat ogenblik weinig emplooi voor deze nieuwe
ontwikkeling. Het waren de Japanners die dat wel zagen en uit die hoek kwamen ook de
meeste nieuwe toepassingen, zoals de transistorradio en walkman.
Nederland verziekte maatschappij?
We gaan regelmatig naar Japan en elke keer weer als we terugkomen in
Nederland valt het op hoe verloederd en verziekt onze maatschappij is. Er
ligt overal rotzooi op straat, op trottoirs, perrons, in parken en overal graffiti.
Ook regelmatig zien we vernielde bushokjes of afvalbakken. Zoals boven is aangegeven is dit in Japan compleet anders. Alles is
brandschoon en ik kan me niet herinneren ergens graffiti te hebben gezien.
Echt onveilig is het hier (nog) niet, maar je moet wel steeds oppassen voor
zakkenrollers en ander gespuis. Op straat lopen met een open tas of in het
donker door een park lopen is vragen
om moeilijkheden. In veel winkels worden we geholpen door ongeïnteresseerd
winkelpersoneel, de kreet 'klant is koning' is allang dood en begraven. Men
zegt dat we hier vrijheid van meningsuiting hebben, maar zodra je iets zegt dat een
ander niet bevalt kun je te maken krijgen met geweld, zelfs simpele
opmerkingen kunnen ontaarden in gewelddadige ruzies. Als ouderen iets zeggen
over gedragingen van jeugd kunnen ze een grote bek terug krijgen. Dit is
onbestaanbaar in Japan. In Japan heeft iedereen respect voor elkaar. Dat
heeft niets met eerbied te maken, maar men respecteert elkaar.
Kennelijk vindt de politiek hier dit geen punt of heeft men geen idee hoe dit tij
te keren. Er wordt bij extreme gebeurtenissen alleen iets met de mond
beleden, maar dan houdt het snel weer op. Het wordt er hier niet fijner op,
zeker als je af en toe ziet hoe het ook anders kan.
Dat een in dit opzicht ietwat naïeve Japanner die hier op bezoek komt een
enorme cultuurschok ervaart is niet verbazingwekkend, gezien het feit dat
wij dat al na een paar weken Japan hebben, en dat is een in alle opzichten
trieste constatering.
