Klik hier, als links het navigatiemenu ontbreekt.

Werk en bedrijf

Sarariiman
De sarariiman zijn de mensen uit de grote grijze massa kantoormensen, die allemaal op dezelfde wijze op een kantoor werken, op dezelfde wijze in een grijs pak gekleed zijn, op dezelfde wijze wonen en op dezelfde wijze van huis naar werk reizen en 's avonds weer terug. Men werkt bij grote of kleinere maatschappijen op kantoor. Ongeveer 70% van alle aan de universiteit afgestudeerden worden een dergelijke 'sarariiman'. Men zegt dat de grote economische groei van Japan te danken is geweest aan deze grote groep van mensen.
De 'sarariiman' draagt een grijs pak, een grijze stropdas en een wit overhemd. Het is niet gepast om bijv. met een frivole stropdas naar het werk te komen. Het haar is kortgeknipt met een scheiding aan één van de zijden (shichi-san stijl). De term 'sarariiman' is afkomstig van het Engelse salaryman.
Het wordt in het Japans met katakanakarakters geschreven en dan schrijft men de lange i met een streepje, dus als sarari-man (サラリーマン).

Het bedrijf
De grotere bedrijven in Japan bieden meestal een baan voor het leven aan z'n werknemers. Dit is tegenwoordig met de slechtere economische situatie én een veranderend arbeidsmoraal, wel aan het veranderen, maar het is nog wel heel gebruikelijk om lang bij één bedrijf te blijven werken. Dit komt enerzijds door de groepswerking die er van uitgaat maar anderzijds is het een liefde van twee kanten. Het bedrijf wil in principe zijn werknemer 24 uur per dag bereid hebben te werken maar daar staat niet alleen de beloning tegenover maar ook heel goede sociale voorzieningen als woonaccommodatie, sportvoorzieningen, uitgaansdagen met het personeel e.d. omdat men vindt dat het bedrijf ook een sociale taak heeft t.o.v. zijn werknemers en het bedrijf voelt zich ook verantwoordelijk voor zijn werknemers. Hier speelt mee dat men in Japan beseft dat goede onderlinge relaties heel belangrijk zijn. Zo is er vaak een goede relatie tussen het bedrijfsleven en de universiteit. Men houdt elkaar op de hoogte van enerzijds de vacatures en anderzijds de aanstaande afgestudeerden. Een bedrijf weet al lang van te voren wie er afstudeert en kan daar bijtijds op in haken. Een hoogleraar voelt zich verantwoordelijk voor zijn studenten, niet alleen tijdens de studie, maar ook erna zal hij proberen de student te helpen. De relatie (hoog)leraar ('sensei') en student blijft in principe altijd bestaan en stopt niet als de student is afgestudeerd, zoals bij ons. Het gevolg is dat niet alleen de meeste studenten goede banen vinden maar ook dat de hoogleraar later toegang krijgt tot allerlei bedrijven waar hij voormalige studenten heeft zitten, die hem nog steeds als een vaderfiguur, bijna als een god, zien. Hier speelt 'giri' een grote rol.

Hiërarchie binnen bedrijf
Japanse (grote) bedrijven kennen een sterke hiërarchische structuur. Hierbij is de chef ook daadwerkelijk de chef omdat hij meestal ouder (zelfs al is het maar 1 jaar) is en in Japan verdienen ouderen het respect van de jongeren. Bij bijv. een terechtwijzing , is het ook nooit de bedoeling om de chef direct tegen te spreken, laat staan te bekritiseren. Zelfs als een chef iemand ten onrechte bekritiseert dient men hem eerst te bedanken voor deze terechtwijzing en pas daarna kan men e.e.a. uitleggen. Over het algemeen is het trouwens beter om niets te zeggen, dit wordt meer gewaardeerd dan iets omstandig uit gaan leggen.

Werk, overwerk en gezin
De ochtend begint met een volgepakte trein en/of metro. Bij grotere maatschappijen begint men de werkdag met een soort ochtendgymnastiek en vervolgens de ochtendbesprekingen. Japan is het land van de consensus, de overeenkomst. Elke werknemer dient op de hoogte te zijn van de gang van zaken en het er mee eens te zijn. Men bereikt dit door de ochtendbesprekingen te houden en een daarbij bereikte consensus houdt in dat iedereen zich inzet  voor het behalen of nakomen van de gemaakte afspraak. Deze consensus is heel essentieel. Een chef kan bijv. een voorstel goedkeuren maar dat wil nog niet zeggen dat dit voorstel wordt uitgevoerd. Eerst dient het besproken te worden  bijv. binnen de eigen werkgroep of met zijn collega-chefs zodat een consensus bereikt kan worden. Het voordeel is natuurlijk dat er dan nooit één persoon aansprakelijk is als er iets fout gaat.
Japan wordt gezien als het land van de harde werkers want ze werken van 's morgens vroeg tot 's avonds laat. Dat is ongetwijfeld nog steeds het geval maar er is tegenwoordig ook wel een tendens naar meer vrije tijd voor de werknemers. Tot voor kort was het gebruikelijk om praktisch elke dag tot laat te blijven overwerken. Hier speelde overigens ook nog een rol dat het onbeleefd was om eerder dan de baas naar huis te gaan. Men had er uitdrukkingen voor als men toch eerder wegging, men verontschuldigde zich met: 'osaki ni shitsurei shimasu' (neem me niet kwalijk dat ik eerder wegga). Hoewel dit nog wel voorkomt, is dit de laatste jaren in de meeste bedrijven wel al veranderd.
Overwerk is nog wel steeds vrij normaal, waarbij dan bijvoorbeeld wordt overgewerkt tot iets van half acht of acht uur, zodat men tegen negen uur thuis is. Veel bedrijven hebben weliswaar een overwerkloze dag ingevoerd maar als het druk is, kan deze toch in de knel komen en wordt dan eenvoudig overgeslagen. Op zo'n overwerkloze dag is men bijv. rond de zeven uur thuis.
Naast het overwerk is het gebruikelijk om zo eenmaal in de week met collega's wat te gaan eten en drinken (nomikai). Dan gaat men met de collega's na het werk naar een kleine goedkope bar, zoals in een 'aka chochin' (rode lantaarn bar) en dan zal het uiteraard ook weer laat worden, bijv. 11 uur of later.

Zoals hierboven is vermeld kent men in Japan nauwelijks onze 9 tot 5 baan. Als er bijvoorbeeld een overwerkloze dag in de week is, komt de man (want dat is het meestal) op een dergelijke dag om zeven uur thuis. Nog op tijd om nog even wat met zijn kinderen te doen. Van de andere dagen in de week is er een, vaak de vrijdag, waarop men uit eten en drinken gaat met collega's en dan is men pas rond elf uur of later thuis en op de resterende drie dagen van de werkweek wordt het door overwerk veelal rond de negen uur voordat men thuis is. Dan is er ook nog vaak één week in de maand waarop op alle dagen tot laat wordt overgewerkt en in een dergelijke week is men alle dagen pas rond de tien uur thuis.
Dit is overigens al beduidend anders dan een aantal jaren daarvoor. Dat deze veranderingen nog steeds gaande zijn, blijkt uit een recent onderzoek. In 2010 werkte de gemiddelde 'sarariiman' per dag 8 uur en 40 minuten en dat is een uur korter dan in 2000. Een hele grote  verandering blijkt 'het uit drinken' te zijn. Bracht men in 1990 nog bijna 8 uur per week door in bars en koffieshops, veelal met collega's, in 2010 is dat teruggebracht tot nog geen 3 uur per week.
Dit betekent overigens niet dat het overal al zo gaat. In sommige bedrijfstakken komt het hieronder besproken karoshi nog steeds voor.

Werkomstandigheden
Officieel kent Japan, sinds 1997, een 40-urige werkweek, maar in de praktijk betekent het meestal dat er nog wel wordt overgewerkt, zoals we hierboven al hebben gezien. Daarnaast kennen weliswaar de meeste grote bedrijven al wel een 5-daagse werkweek, maar de kleine bedrijfjes hebben dit veelal weer niet. De gemaakte overuren worden vaak maar matig of niet betaald en worden dan service-overuren genoemd. Om de concurrentie met China aan te kunnen gaan, zijn er ook al stemmen opgegaan om de betaling voor overuren voor de witte-boorden employees, zoals managers, officieel te laten verdwijnen.
Het vele overwerk en daardoor de lange werkdagen met nauwelijks of geen ontspanning, hebben grote sociale consequenties. Denk bijvoorbeeld maar aan het beperkte gezinsleven en aan karoshi (zie hieronder)

Vakanties
Vakanties hebben de Japanners wel, al is het in westerse ogen erg weinig. Als iemand nieuw bij een bedrijf begint zal hij/zij meestal 10 werkdagen vakantie krijgen per jaar. Dit aantal zal wel groeien door stijgende leeftijd en langere diensttijd. Veel Japanners nemen echter niet alle vakantiedagen op, zo bedroeg in 2002 het gemiddeld aantal per persoon opgenomen vakantiedagen bijna 9, terwijl het gemiddeld aantal dagen waar men recht op had 18 was. Het wordt toch altijd nog wel gezien als een soort ontrouw jegens het bedrijf. Het is ook niet gebruikelijk om lange vakanties te nemen, de langste vakanties die men kent bestaan uit een werkweek plus het weekend ervoor en het weekend erna, dus 9 dagen. Vakanties van meerdere weken zijn vrijwel uitgesloten. De overige vakantiedagen worden als snipperdagen opgenomen.
Tijdens de Golden Week (zie pagina Feestdagen) heeft men een verplichte vakantieweek omdat er een aantal nationale feestdagen in vallen. Daarnaast nemen veel Japanners een week vakantie tijdens het O-bon festival, half augustus. Dit is een belangrijk feest in Japan, waar velen voor het feest terugkeren naar het ouderlijk huis. Zie hiervoor de pagina over Festivals in Japan.
Voor schoolvakanties zie de pagina over het Onderwijs in Japan.

Karôshi
Het woord karôshi, veelal in de westerse pers en literatuur geschreven als karoshi, is in Japan en Zuid-Korea een erkend fenomeen en betekent 'dood door overwerk'. De lange werkweken, korte vakanties en vaak hoge werkdruk kunnen leiden tot overlijden, door zaken als hartaanvallen, beroertes of andere aandoeningen. Officiële publicaties noemen getallen als 60 tot 100 gevallen per jaar, maar anderen denken dat veel van de gevallen die nu 'gewoon' overlijden worden genoemd, eerder een karoshi achtergrond hebben en noemen getallen van wel 10.000 per jaar.
Zo besliste een rechtbank in Nagoya in november 2007 dat een employé van Toyota inderdaad was overleden als gevolg van het vele overwerk. Hij overleed in februari 2002 op 30 jarige leeftijd door hartfalen, nadat hij in de maand voorafgaand aan zijn overlijden 106 uur had overgewerkt. Daarbij dient te worden opgemerkt dat er sinds een paar jaar er zware financiële boetes volgen voor bedrijven, als een medewerker door karoshi om het leven komt. Men hoopt op die manier het zo in de maatschappij ingebakken overwerk terug te dringen. Ook zijn de criteria die de rechtbanken moeten gebruiken zodanig gewijzigd dat men veel eerder tot de conclusie kan komen dat er sprake is van karoshi.

Een kleine meubelmakerij in Kyoto

Kleine bedrijfjes
In het buitenland zijn eigenlijk alleen de grote Japanse bedrijven bekend, daar werkt overigens ongeveer 20% van de werkende bevolking. De overige 80% werkt werkt in de middelgrote en kleine bedrijven (waaronder veel eenmansbedrijven), die bijv. de toelevering van onderdelen verzorgen voor de grotere bedrijven. Ook deze mensen werken tot laat maar hun bedrijfje is vaak in of vlakbij huis. Deze mensen verdienen vaak een karig loon voor hard werken en hebben zelden goede sociale voorzieningen. Juist zij hebben het in de afgelopen jaren veel moeilijker gekregen en mede door de aanpak van de recente regeringen zijn de verschillen tussen het midden- en kleinbedrijf aan de ene kant en de grote bedrijven aan de andere kant veel groter geworden. De grote bedrijven, zoals de autofabrieken, hebben hun voorraden tot nul kunnen reduceren omdat de kleine bedrijven contractueel verplicht zijn op bepaalde tijden te leveren. Deze toelevering is van levensbelang voor de grote bedrijven, denk aan de lopende band bij bijv. een autofabriek als Toyota, die op die manier afhankelijk is van vele kleine bedrijfjes. Maar daardoor is de druk op deze kleine bedrijven, die weinig klappen kunnen opvangen, enorm, maar het betreft dus wel 80% van de beroepsbevolking.

Werken in het buitenland
Hoewel Japan een vrij gesloten gemeenschap is, trekt men van oudsher veel naar het buitenland om daar ideeën op te nemen en die thuis weer aan te passen en te gebruiken. Natuurlijk is Japan tijdens de Tokugawaperiode (bijna) volledig afgesloten geweest maar na de openstelling (Meijirestauratie) trok men weer naar Europa en Amerika om nieuwe ontwikkelingen in Japan te kunnen introduceren. Na de Tweede Wereldoorlog is er een duidelijke kentering gekomen en produceert Japan producten die op grote schaal worden geëxporteerd naar het buitenland. Later besluiten de Japanse bedrijven dat het om allerlei redenen beter is om vestigingen (fabrieken of kantoren) in het buitenland te hebben. Om de filosofie van het moederconcern in Japan beter te kunnen volgen en uit te voeren vindt men het beter om het management en vaak ook een groot deel van de employés uit Japanners te laten bestaan. Sinds de grote vlucht van de Japanse economie ziet men dan ook overal op de wereld vestigingen van Japanse bedrijven met veel Japanse employés.
Deze Japanse employés wonen veelal met hun gezin voor 3, 4 of 5 jaar in het betreffende land van detachering. Na een dergelijke periode keert men terug naar Japan en soms wordt men weer in een ander land gedetacheerd. Dat de periode beperkt is tot een aantal jaren heeft, naast een bedrijfsmatige reden, ook een belangrijke sociale reden.
In de eerste plaats wil men dat de kinderen, als die er zijn, op een gegeven moment in een Japanse samenleving opgroeien en zich niet (al teveel) gaan conformeren aan de heersende cultuur en gewoontes van het 'gastland'. Het kan zo zijn dat als de detachering nog niet is afgelopen, de kinderen al vast naar huis worden gestuurd ivm school en het noodzakelijke opgroeien in de Japanse cultuur.
Daarnaast vindt een Japanner over het algemeen dat als hij of zij langer dan ongeveer 5 jaar uit zijn land wegblijft men 'verontjapaniseert'. Men heeft toch minder contact met andere Japanners en juist meer met niet-Japanners uit het betreffende land. Men neemt daardoor, gewild of ongewild, andere gewoontes over. Men verandert en die veranderingen worden ook gesignaleerd door de gemeenschap in Japan bij terugkomst. Het is dan ook juist die gemeenschap in Japan die deze 'veranderde' Japanners anders kan gaan bekijken en het kan zover gaan dat men zich niet meer echt thuis voelt in eigen (veelal geboorte)gemeenschap. Dit laatste is natuurlijk sterk afhankelijk van de (dorps- of stads)gemeenschap en speelt sowieso tegenwoordig steeds minder in een Japan waar men te maken krijgt met steeds grotere internationale invloeden.

Pensionering
De officiële pensioengerechtigde leeftijd is voor de meesten in Japan 60 jaar. Dit geldt ook voor de meeste Japanners die werken bij grote en middelgrote bedrijven. Sommige bedrijven laten de mensen eerder met pensioen gaan, bijv. bij 55 jaar, maar dan moet er financieel een lange tijd jaar overbrugd worden, want de staatsuitkering (een soort AOW) begint pas bij 65, althans dat geldt voor een deel, het basisstaatspensioen. Daarnaast kan er nog een deel zijn waarvan de uitkeringsleeftijd varieert tussen de 60 en 65 jaar. In de eerste plaats moet men dus een redelijk aantal jaren overbruggen en zelfs dan is die uitkering is niet zo heel erg veel. Soms heeft men ook nog wel een uitkering van een levensverzekering maar over het algemeen zien de Japanners zich dan wel genoodzaakt om na hun pensionering weer een baan te zoeken. Dit kan bij hetzelfde bedrijf zijn, maar dan in een andere functie en uiteraard met een lager inkomen dan men eerder had. Over het algemeen zijn dit banen voor een aantal jaren, vaak voor 5 jaar, en daarna gaat men weer op zoek naar een andere baan, meestal bij een kleiner bedrijfje en tegen een nog lager inkomen. Hoewel de pensioneringsleeftijd dus 60 jaar is, is de gemiddelde leeftijd waarop men echt met pensioen gaat ongeveer 69 jaar. Het is niet alleen om financiële redenen dat men blijft werken, maar de meeste Japanners willen ook graag blijven werken. De gemiddelde Japanner is op zijn 60ste nog gezond, heeft niet veel hobby's (heeft hij geen tijd voor gehad) en heeft geen zin om nog zo'n 25 jaar thuis te zitten. Net als in andere landen gebeurt bij grote reorganisaties en ontslaggolven, worden hier ook mensen weer terug aangenomen, maar dan als adviseur,  om in de grote ontstane (kennis) leemte te voorzien en ze alsnog hun kennis kunnen over dragen.

In westerse landen ligt de gemiddelde 'echte' pensioneringsleeftijd lager dan in Japan. In landen als Frankrijk, Italië en België ligt dit onder de 60. In Japan zijn de mensen dus tot een hogere leeftijd nog werkzaam. Natuurlijk speelt hier ook een rol dat een Japanner nog graag wil werken, men ziet het als een eer om de maatschappij te helpen. In de westerse landen wordt werken veelal als een verplichting gezien, iets dat gedaan moet worden om geld te verdienen. Daarnaast heeft men in het westen waarschijnlijk meer behoefte aan vrije tijd, ook al omdat al veel eerder heeft geleerd er mee om te gaan.

Literatuur

Deze pagina is een onderdeel van Uchiyama's website over Japan

ori versie 10-03/laatste versie 1-10