Klik hier, als links het navigatiemenu ontbreekt.

De Japanse eer- of schaamtecultuur

Een belangrijk onderdeel, zo niet het belangrijkste, van de Japanse cultuur is het begrip 'eercultuur', dat tegelijkertijd juist een van de moeilijkste begrippen is voor ons westerlingen.
De westerse wereld kent een christelijke cultuur, die we de 'zondecultuur' kunnen noemen. De westerling kent het begrip zonde als iets dat niet gedaan mag worden. iets dat indruist tegen de maatschappelijke en/of anderszins geldende regels. Hij voelt zich dan ook bezwaard (of dient zich bezwaard te voelen) om iets te doen wat tegen de geldende (maatschappelijke of andere voor hem geldende) regels indruist. Iemand die 'gezondigd' heeft of dus een strafbaar feit heeft gepleegd, kan gestraft worden en daarmee is hij weer 'gereinigd'.
De Japanner, en eigenlijk geldt dit veel algemener voor de Aziaat, kent geen zondebegrip maar men kent het begrip 'eer' en men spreekt van een 'eercultuur'. Deze 'eercultuur' of ook wel 'schaamtecultuur' genoemd, speelt een hele belangrijke rol in het leven van de Aziaat en zeker in het leven van de Japanner. Eer en belediging en het hiermee gepaard gaande gezichtsverlies dat schaamte veroorzaakt, kunnen op verschillende manieren een rol spelen. Nog steeds is uitgelachen worden een zeer vernederende ervaring die koste wat kost vermeden dient te worden.
De Japanner, zijn familie, zijn voorvaderen of zelfs de groep waartoe hij behoort kunnen in hun eer aangetast zijn door allerlei oorzaken. Men kan een Japanner beledigen (en dat is zeer ernstig) door niet de juiste aanspreekvorm te gebruiken of niet de nodige eerbied te betrachten. In vroeger dagen kon daar een doodstraf op staan. Als een samoerai, die vroeger altijd de hoogste sociale status vertegenwoordigde, zich beledigd voelde, bijvoorbeeld omdat een gewone sterveling hem niet op de juiste wijze eerbied had betoond, had hij het recht om zo iemand te straffen, bijvoorbeeld door een directe onthoofding.
Tevens gold ook, dat als een samoerai niet volgens de samoeraicode had gehandeld, hij de samoeraistand bezoedeld had en daarmee tevens zijn 'heer' (samoerai waren altijd in dienst van een leenheer). Zo iemand kon dan door zijn 'heer' veroordeeld worden tot het plegen van seppuku (bij ons meer bekend als harakiri, ofwel het op rituele wijze plegen van zelfmoord). Dit veroordelen gebeurde niet in een uitgebreid proces maar de heer van de samoerai  kon dit in één zinnetje uitspreken en dan diende dit uitgevoerd te worden. Hiermee was de eer weer gered.
Ook kan men zijn eer verliezen als een niet correct optreden (bijv. bij corruptie) bekend wordt en zelfs heden ten dage kan dit een zelfmoordactie tot gevolg hebben. Een dergelijke actie (zelfmoord of bijv. huilend voor de tv bekennen dat men iets fout heeft gedaan) dient men in dit licht te bezien. Het is dan niet zozeer de corruptie zelf die de reden is voor een (zelfmoord)actie maar meer het bekend worden van die corruptie en het hiermee gepaard gaande gezichtsverlies voor de persoon of voor het bedrijf.

Natuurlijk hangt het van de ernst van de zaak af, maar vermoedelijk vindt een Japanner het opgelopen eerverlies door een fout of misstap, veel ernstiger dan wij onze fouten vinden. Als een westerling een fout of misstap begaat heeft dit in principe uitsluitend betrekking op de dader zelf. Hij wordt gestraft en daarmee is de kous af. Als een Japanner een misstap heeft begaan en dit is bekend geworden, worden daarmee de groep (zoals het bedrijf) of de familie (en dan vooral de voorvaderen) bezoedeld en dat is een ongelofelijk ernstige zaak. Dit verklaart mede het vaak emotionele optreden (huilen voor tv-camera's) van de 'daders' of de verantwoordelijken.

Moeten toegeven dat men iets niet weet wordt ook gezien als een soort gezichtsverlies en dus aantasting van de eer, evenals het moeten aanhoren dat men iets niet bij het rechte eind heeft, wordt als zodanig gezien. De Japanner zal ook een ander niet gauw gezichtsverlies laten lijden en dat is voornamelijk de oorzaak dat men geen negatieve opmerkingen zal maken of niet gauw 'nee' zal zeggen als men niet aan een verzoek kan voldoen. Men zal eigenlijk nooit keihard 'nee' zeggen. Als men een Japanner iets vraagt dat hij niet kan of niet wil, zal hij zeggen: ja, maar eehhhh......... misschien....... Met deze indirecte manier van communiceren lijdt eigenlijk niemand gezichtsverlies.
Al is de noodzaak om zo indirect te converseren wel typisch Japans, het is natuurlijk bekend dat de  Engelsen hier ook weg mee weten. In een onlangs verschenen artikeltje in een personeelsblad, vinden we enige uitspraken van Engelsen:
Als een Engelsman zegt: "What an interesting idea" bedoelt hij: Wat een vreemd waardeloos voorstel. Met een geïnteresseerd klinkend "Really?" bedoelt hij: Ik geloof er geen woord van.
Deze uitspraken zouden zo van Japanners afkomstig kunnen zijn. Kennelijk is dit dus niet echt typisch Japans, al hebben we het gevoel dat de ondertoon wel anders is. De Engelsman zal een dergelijke opmerking met enig gevoel voor humor en understatement plaatsen, terwijl deze wijze van antwoorden voor de Japanner een noodzaak is, teneinde te voorkomen dat de ander zich beledigd zal gaan voelen.
De consequenties van de genoemde eercultuur zijn zeer ingrijpend in het hele Japanse maatschappelijke systeem. Het bepaalt de gedragingen van ieder individu ten opzichte van zijn medemens, zijn collega's en vooral ten opzichte van zijn superieuren. Ieder maatschappelijk hoger geplaatst persoon (meestal ook een ouder persoon) heeft recht op meer of bijzonder respect van een persoon die lager op de maatschappelijke ladder staat. Dit dient men niet te zien als misplaatst superioriteitsgevoel maar een normaal recht op bijzonder respect.

Er zijn al veel pogingen ondernomen om de lage criminaliteitscijfers in Japan te verklaren. Japan geldt immers nog steeds als een uitermate veilig land. Veel publicaties zien de oorzaak in de combinatie van de eercultuur en de groepscultuur. De eercultuur, die er voor zorgt dat men geen misstappen begaat waarmee men de familie-eer zou aantasten, zou in combinatie met de groepscultuur, die als straf uitbanning uit de groep kan opleggen, zorgen voor weinig criminaliteit. Mogelijk spelen ook religies als het boeddhisme een rol, die zorgen voor respect voor de medemens, iets dat we hier in het westen helemaal kwijt zijn.

Natuurlijk is niet alles 100 of 0%. Japan kent zeker wel een vorm van criminaliteit, maar het enorme verschil met het westen is dermate opvallend en merkbaar in het dagelijks leven, dat het vertoeven in een land als Japan, als een verademing wordt ervaren.
Dat is kennelijk wel de tol die we in het westen hebben betaald voor het versoepelen van regels en de grotere persoonlijke vrijheid van het individu, waar we helaas niet allemaal tegen kunnen, ondanks onze christelijke zondecultuur.

Deze pagina is een onderdeel van Uchiyama's website over Japan

orig. 1-02/l.rev. 8-04