Japanse poppen
Kokeshi
Een
van de bekendste typen poppen die Japan heeft is ongetwijfeld de Kokeshi-pop
(kokeshi ningyô). Dit type is er in vele soorten en maten. Meest bekende is
dan weer de lange simpele strakke houten pop. Oorspronkelijk komen de poppen
uit het noorden van Japan, de prefecturen Akita, Iwate en Aomori. 's Winters
hadden hier de boeren niet zo veel te doen en begonnen zij wat
huisvlijtwerkzaamheden te verrichten, zoals het snijden van houten poppen,
die als speelgoed voor de kinderen konden dienen. Deze massieve houten
poppen waren simpel van vorm, een lang lijf en een relatief groot hoofd.
Deze poppen werden later cadeau gegeven aan de grootouders, waarbij de
grootte (lengte) van de kokeshi overeenkwam met de lengte van de baby. De
meer gefortuneerde families hadden hun eigen typen pop, waarbij de
gelaatstrekken gelijkenis vertoonden met de typische familietrekken. Nog
weer later ontfermden kunstenaars zich over de kokeshi en ontstonden er
allerlei fraai uitgevoerde poppen, die echter steeds allemaal gemeen hebben
dat ze geen benen en geen armen hebben. Ze hebben veelal eigen passende
namen, zoals de kokeshi hier boven rechts, deze heet Nadeshiko. Nadeshiko
heeft in het Japans 2 betekenissen: 1. 'anjer' (de bloem op de kokeshi) en
2. lief zorgzaam meisje. Het hout dat voor de poppen gebruikt wordt is van
rode kornoelje (mizuki). Deze leent zich qua hardheid, structuur en kleuring
het best voor de pop. Delen van de pop worden gekleurd d.m.v. lak maar vaak
wordt een deel ongekleurd gelaten en blijft de originele houtkleur
zichtbaar. In de loop van de jaren verkleurt dit deel langzaam van licht
naar een mooie donker bruine tint.
Tegenwoordig komen deze poppen niet alleen meer uit de genoemde prefecturen,
maar de woon- of werkplaatsen van de kunstenaars zijn verspreid over
voornamelijk het oostelijk deel van Japan. Er zijn jaarlijks wedstrijden om
de mooiste kokeshi. De winnaar is vrijwel altijd een oudere kunstenaar met
jarenlange ervaring en naast de wedstrijdprijs kan hij dan ook hogere
prijzen voor zijn kokeshi opstrijken. Prijzen (ook in Nederland) variëren
van enkele tientallen tot honderden euro's.
Natuurlijk ziet men de kokeshi door heel Japan in alle toeristische winkels,
maar deze, in grote series gemaakte poppen, hebben uiteraard geen
kunstzinnige waarde.
Hakata ningyô
De
westkant van Japan is meer de kant van de porseleinen poppen met Hakata
(Kyushu bij Fukuoka) als bakermat. Deze poppen worden dan ook wel
Hakata-poppen genoemd. Zoals het linkerbeeldje, Fukujusô. Het beeldje rechts
is een Kurodabushi, oftewel een samoerai uit Kuroda (niet ver van Kyoto)
maar het beeldje komt zelf uit Hakata.
De prijzen van van deze poppen of beeldjes varieert van enkele tientallen
tot honderden of duizenden euro's. De prijs is afhankelijk van de
detaillering, de complexiteit en vooral of de maker een bekende
meester-poppenmaker is of was. Hakatapoppen zijn van ongeglazuurd aardewerk
en worden gemaakt van klei.
De poppenmaker maakt eerst een massief beeldje of pop van klei, zoals het eruit moet zien. Daarna wordt er een mal van gips gemaakt en wordt de oorspronkelijke pop verwijderd. Afhankelijk van de complexiteit van de pop moeten er meerdere (deel)mallen gemaakt worden. Vervolgens wordt in de mal of mallen een laag klei gedrukt die wel overal even dik moet zijn. Om dit goed uit te voeren is een jarenlange ervaring vereist. Dan worden de delen uit de mallen gehaald en samengevoegd om te worden gebakken. Dit bakken gebeurt bij ongeveer 800-900°C. Daarna worden de poppen heel secuur geschilderd. Door het gebruik van mallen is mogelijk om jarenlang dezelfde poppen van de 'meester poppenmaker' te maken, zelfs als hij al is overleden. Zijn opvolgers mogen dan wel deze mallen gebruiken, maar mogen dan niet zijn 'handtekening' (naam in kanji) onder de pop zelf zetten. Deze mag dan wel bijv. op het plankje onder de pop gezet worden.
Nara ningyô of Nara Ittobori
Een
apart soort poppen zijn de Nara ningyô of Nara Ittobori poppen. Deze poppen
werden oorspronkelijk gebruikt bij festivals in Nara bij de bekende Kasuga
Taisha schrijn (rond de 12e eeuw). Veel later maakten kunstenaars er
echte kunstwerken van.
Ittobori staat voor 'één-snede' techniek, waarbij alle snijbewegingen uit
één snede mogen bestaan, er mogen geen correcties worden toegepast.
Gebruikte houtsoorten moeten natuurlijk dan aan bepaalde eisen voldoen, men
gebruikt de witte ceder (hinoki), camphor (kusunoki)
en de arborvitae, de Levensboom of Thuja (hiba). Hele bijzondere poppen zijn
de Hina ningyô (van de Hina matsuri) in de Nara Ittobori uitvoering. Deze
Hina ningyô bestaat uit de bekende poppen (zie hierboven) die op deze wijze
zijn vervaardigd. De poppetjes zijn nog geen 4 cm hoog, maar zijn toch zeer
gedetailleerd gesneden en geverfd, o.a. met bladgoud.
Ishô ningyô
Ishô ningyô betekent iets van (aan)geklede poppen en is in feite een
heel scala aan typen poppen, waarvan de bekendste waarschijnlijk de Bijin
ningyô is, deze term staat voor 'mooie vrouw'. In principe zouden we alle
poppen met een kimono Ishô ningyô kunnen noemen, maar over het algemeen
spreekt men liever over 'nihon ningyô' (Japanse pop)
Oyama-ningyô
Ook
bekende poppen zijn de oyama ningyô (尾山人形), die ook wel . geisha poppen
worden genoemd omdat ze veelal geisha's voorstelden. De naam oyama komt van
de regio Oyama waar de poppen vandaan kwamen. Alle geishapoppen (vooral Edo
geishapoppen) worden in het algemeen dus oyama ningyo genoemd. Vroeger waren
er ook poppen met de kostuums van (mannelijke) Kabukispelers, de onnagata en
om die reden werden er ook wel andere tekens voor het woord oyama ningyô
gebruikt, namelijk onnagata ningyô (女形人形). Deze kanji hebben dus als
betekenis en uitspraak: onnagata ningyô. Het grappige is dat een andere
uitspraak van deze kanji 'oyama ningyô' is. Daarom werden de oyama poppen
ook wel onnagata poppen genoemd.
De oyamapoppen stelden geisha's voor maar in die tijd traden de geisha's
tijdens hun entertainment act ook wel op als kabuki acteur, dus gekleed als
onnagata en dus kan een kabuki pop ook een geishapop zijn. Daarom wordt
tegenwoordig de term onnagata ningyô in Japan niet meer gebruikt, maar zijn
het allemaal oyama ningyô. De verschillende naamgevingen zijn in de praktijk
overigens niet zo strikt.
Ichimatsu ningyô
Een heel ander type pop is de Ichimatsu ningyô, maar dit
wordt meestal ingekort tot ichima ningyô. Deze poppen waren vroeger echte poppen voor kinderen om mee te
spelen. De armen en benen konden bewegen en ze konden worden aan- en
uitgekleed met bijvoorbeeld kimono's. Tegenwoordig zijn deze
poppen een verzamelobject geworden en zijn dan te kostbaar om als speelgoed
voor kinderen te dienen.
Gosho ningyô (fijne aardewerk poppen uit Kyoto).
Dit zijn poppen die kleine jongens van 3 - 5 jaar uitbeelden met een witte
huid, nooit meisjes. De poppen hebben een wat onnatuurlijk groot hoofd.
Kimekomi-ningyo
(met stof ingedrukte poppen)
De
oorsprong van de Kimekomi-pop voert ons terug naar het Japan van het midden
van de 18de eeuw. Het begon allemaal in 1739, toen een miyadaiku (een
timmerman die gespecialiseerd is in timmerwerk voor Shinto tempels) een pop
maakte van een stukje overgebleven wilgenhout en stof van het kostuum van de
priesters.
Hoewel houten of beklede poppen al lang in Japan bestonden, had Tadashige
Takahashi, de miyadaiku van de Kamo-tempel een heel unieke pop gemaakt. Deze
pop was in eerste instantie een massieve houten pop, maar het unieke was dat
hij stukjes stof in de gegraveerde groefjes op het lijf gedrukt had. Daarmee
leek het noch op een houten pop, noch op een beklede pop.
In de Meiji periode ( 1868-1912 ) had een poppenmaker, Eikichi Yoshino, die
de originele techniek van de Kimekomi-pop geleerd had, een nieuwe methode
geïntroduceerd. In plaats van een beeldje uit een stukje wilgenhout te
snijden, had hij in een vorm van het lijf een mengsel van paulowniapoeder en
rijstlijm (Kanbaiko) geperst. Daardoor werd het mogelijk om steeds
moeilijker modellen van poppen te maken.
De Kamo-tempel was in de 2de eeuw vóór Christus voor de Japanse Keizerlijke
familie gebouwd. Sindsdien was de Kamo-tempel één van de belangrijkste
tempels voor Japanse Keizerlijke familie geworden. Daardoor waren de
Kimekomi-poppen die door de miyadaiku van de Kamo-tempel gemaakt waren in
het begin alleen maar in het bezit van de Keizerlijke familie geweest.
De originele naam van deze poppen is daarom Kamo-pop. Maar sinds deze unieke
poppen onder het Japanse volk verspreid werden, zijn ze bekend geworden als
de Kimekomi-poppen omdat het werk om een stukje stof in groefjes van een
stukje hout te drukken in het Japans Kimekomu wordt genoemd.
Er zijn natuurlijk nog veel meer typen poppen, maar om deze allemaal te gaan vermelden zou hier voorlopig te ver voeren.
Bijzondere poppen
Voor speciale gelegenheden zijn er vaak speciale poppen, zoals de Hina
ningyô en Daruma.
Hina ningyô
De
hina ningyô zijn de bijzondere poppen die worden gebruikt bij de opstelling
van poppen op het meisjesfeest of Hina matsuri op 3 maart. Zij zijn er in
verschillende uitvoeringen.
In de basis bestaat de opstelling uit 5 lagen en stellen een keizerlijk hof
voor ten tijde van Heianperiode. Boven zitten de keizer en de keizerin. In
de opstelling zit de keizer links en de keizerin rechts. Daaronder zitten 3
hofdames met sake spullen (zoals een sake kopje en twee speciale sake
lepels). Daaronder 5 musici, in een opstelling zoals gebruikelijk is bij Noh
spelen. Dit zijn 3 met een trommel, een fluitist en een zanger. Daaronder
staan twee bewakers. Vroeger (en soms nu nog) speelden de kompasrichtingen
een belangrijke rol. Een paleis werd dan noord-zuid gebouwd met de opening
op het zuiden. In deze opstelling wordt de keizer geacht naar het zuiden te
kijken. De bewaker aan de oostkant staat dan links van de keizer en heet
Sakon-e. Deze staat voor de toeschouwer dus rechts in de opstelling. De
andere bewaker (rechts van de keizer), dus van de westkant heet Ukon-e.
Daaronder komen dan nog drie leden van de hofhouding.
Daruma
De
Daruma pop is vernoemd naar Daruma. Daruma (ook wel Bodai-Daruma geheten) is
de Japanse naam voor Bodhidharme, die zoon van een koning in India (5e eeuw)
was maar monnik werd, naar China trok (daar Tamo heette) en daar de
Chang sekte stichtte. In Japan zou deze sekte later tot het zenboeddhisme
leiden. Daruma wordt meestal afgebeeld als een pop zonder benen omdat van
hem gezegd wordt dat hij het gebruik van benen verloor door negen jaar
zittend te mediteren.
Daruma is in Japan een altijd rood gekleurde pop, zoals gezegd meestal
zonder benen, waarbij de ogen nog niet zijn ingetekend. Zodra men een wens
doet wordt de rechteroog van Daruma ingetekend. Als de wens is uitgekomen
wordt het andere oog in getekend. Bijv. politici die gekozen willen worden
vullen eerst het ene oog in en zodra zij gekozen zijn, wordt het tweede oog
ingetekend. De Darumapop kan vaak worden gevonden in de vele toeristische
winkels in Japan.
Onze dank gaat uit naar Galerie Aitobo in Papendrecht voor de vele informatie en het beschikbaar stellen van de poppen voor de foto's.
