Klik hier, als links het navigatiemenu ontbreekt.

Atoombommen op Japan

het einde van de oorlog

Inleiding
Al voor het begin van de Tweede Wereldoorlog hadden fysici in Amerika (waaronder Einstein) de mogelijkheden van een nieuw wapen, een atoombom, onder de aandacht van de Amerikaanse president gebracht en in 1943 was men begonnen met het Manhattanproject, een uiterst geheim project om uranium te verrijken (zie ook het kader onderin de pagina). Het doel was de productie van een atoombom, oorspronkelijk als mogelijk wapen tegen nazi-Duitsland. In de loop van 1945 werd duidelijk dat het gebruik van de bom noodzakelijk zou kunnen zijn tegen Japan en er werden commissies in het leven geroepen om allerlei voor- en tegenargumenten voor het gebruik op een rij te zetten en afwegingen te maken. Een van die commissies had als taak mogelijke doelen (plaatsen) in Japan in kaart te brengen. Deze plaatsen moesten voldoen aan een aantal voorwaarden. Een daarvan was dat ze nog niet eerder gebombardeerd waren geweest. De commissie kwam uiteindelijk met een lijst waar (in die volgorde) Kyoto, Hiroshima, Kokura en Niigata opstonden. Als voorzitter van de commissie had generaal Groves gepleit voor Kyoto, maar de minister van oorlog, Stimson, torpedeerde dit, vanwege de grote culturele waarde van Kyoto (hij was er zelf een paar keer geweest). Stimson won en daarop werd Nagasaki aan de lijst toegevoegd.

De beslissing
Op 26 juli 1945 kwam de verklaring van Potsdam (van de Verenigde Staten, Engeland en China), waarin de eis was vervat dat Japan zich onmiddellijk diende over te geven. Met name bij de Japanse legerleiding was hier grote weerstand tegen omdat hierin niets werd gezegd over de rol van de keizer en men was bang dat dit eeuwenoude instituut verdwijnen zou, ook al omdat men wist dat het westen het liefst de keizer gevangen wilde nemen of zelfs erger, wilde doden. Op 28 juli meldde de Japanse premier Suzuki dat er geen sprake zou zijn van overgave. Daar moet wellicht ook bij bedacht worden dat er veel conservatieve krachten speelden bij de legerleiding en een overgave voor Japanners met de aloude samoeraigeest eigenlijk onmogelijk is. Het is of winnen of sterven. Hierop besliste president Truman dat het gebruik van de bom door zou gaan, zeker nadat hij bericht had gekregen (toen hij in Potsdam was) dat een proef in de woestijn op 16 juli met een eerste atoombom succesvol was verlopen.

Hiroshima direct na de bom Foto van US Air Force, vrij van copyright

Op 6 augustus 1945 om 8.15 uur (lokale tijd) gooide de Amerikaanse B-29 bommenwerper, de Enola Gay met piloot Paul Tibbets, de eerste atoombom (Little Boy, een uraniumbom) op de plaats Hiroshima. Hierdoor verloren direct 78.000 mensen het leven. Door de radioactieve straling verloren daarna nog eens duizenden mensen het leven, waardoor het totaal aantal slachtoffers 140.000 bedraagt. Nog eens duizenden mensen waren of zijn ziek voor de rest van hun leven. Volgens opgaven van de Japanners is het totaal aantal slachtoffers echter ruim 240.000 omdat ook jaren later nog mensen stierven aan bijv. kanker.
Omdat de Japanners na het werpen van de eerste bom zich nog steeds niet overgaven gooiden de Amerikanen een tweede atoombom (Fat Man, een plutoniumbom), nu op Nagasaki. Eigenlijk was Kokura de aangewezen plaats maar daar was het bewolkt. De bom op Nagasaki viel op 9 augustus om 11.02 uur.

De capitulatie
Op 15 augustus om 12 uur houdt keizer Hirohito zijn historische toespraak op de radio, de 'gyokuonhôsô' (uitzending van de keizerlijke stem), waarin voor het eerst een keizer van Japan zich direct richt tot het volk, al was deze toespraak wel een dag eerder opgenomen op een grammofoonplaat.
Overigens zorgde deze toespraak wel voor verwarring. Ten eerste sprak de keizer in verouderd archaïsch Japans, dat de gemiddelde Japanner niet goed verstond. Ten tweede was de kwaliteit van het geluid van de uitzending niet geweldig en tenslotte sprak de keizer niet over overgave, maar meldde dat men de verklaring van Potsdam zou accepteren. Hierdoor wisten velen niet of dit nou betekende dat men door moest gaan of zich juist moest overgeven.
Conservatieve krachten binnen de legertop voelden, ondanks de twee atoombommen, helemaal niets voor een dergelijke oneervolle overgave en hebben op de avond van de 14e augustus nog geprobeerd de grammofoonplaat met de toespraak te vernietigen. Volgens de verhalen is de grammofoonplaat uit het paleis gesmokkeld in een wasmand met damesondergoed en naar de radiostudio gebracht.
Op 2 september wordt de overgave officieel ondertekend aan boord van het Amerikaanse slagschip Missouri in de baai van Tokyo. Voor Japan tekenen de minister van buitenlandse zaken Shigemitsu Mamoru en generaal Umezu Yoshijiro de onvoorwaardelijke capitulatie van Japan. Voor Amerika tekent generaal MacArthur.

Gevolgen van de bom
Direct door de bom vielen al duizenden doden en duizenden gewonden. Er waren veel mensen met brandwonden en velen hadden een enorme dorst. Er was veel behoefte aan water, dat er juist helemaal niet meer was. Daarom is water symbolisch geworden bij de vele herdenkingsmonumenten.
Zoals boven al is opgemerkt waren er, naast de duizenden doden, veel slachtoffers die ziek zijn geworden door de bom. Deze mensen konden in Japan in aanmerking komen voor een staatsuitkering, maar hiervoor diende men zich wel op te geven. Deze mensen, maar ook wel de mensen die de bom hadden meegemaakt, maar niet ziek waren geworden, kregen te maken met een bepaalde gewoonte van de Japanse maatschappij. Bij sollicitatie, huwelijk en andere belangrijke zaken wordt veelal een antecedentenonderzoek ingesteld. Bijv. bij een aanstaand huwelijk wordt de geschiedenis en afkomst  van de huwelijkskandidaat grondig onderzocht. Indien dan blijkt dat de betrokkene ziek is door de bom of niet ziek is, wel de bom heeft meegemaakt en 'dus' ziek zou kunnen worden, wordt hij of zij afgewezen als huwelijkskandidaat of, als het een sollicitatie betreft, afgewezen als toekomstig werknemer. Deze mensen krijgen daarom moeilijk een baan en vinden moeilijk een partner. Een voorbeeld hiervan is te lezen in het boek 'Zwarte regen' van Masuji Ibuse (zie Japanse literatuur).

De Dome in Hiroshima	Vredesbeeld in Nagasaki

De discussie
Nog steeds is er een hevige discussie gaande of de bom wel of niet gebruikt had moeten worden. De voorstanders beargumenteren dat dit zeker versneld een einde aan de Tweede Wereldoorlog heeft gemaakt en daardoor vele (Amerikaanse) soldatenlevens heeft gespaard, omdat anders een noodzakelijke invasie vele duizenden soldaten het leven zou hebben gekost, zeker gezien de wijze waarop Japan zich steeds had verdedigd op eilanden als Iwo Jima. Anderen wijzen erop dat Japan dusdanig verzwakt was dat het tegen het einde van 1945 zich zeker zou hebben overgegeven. Dat is dan wellicht achteraf bekend maar dat was het waarschijnlijk niet in augustus 1945. Bovendien, hoeveel levens zou dit dan toch nog gekost hebben?
Anderen pleitten voor een demonstratie van de afschrikwekkende kracht van de bom of een waarschuwing, zodat de te treffen plaats ontruimd kon worden. Men vond echter dat een demonstratie niet kon omdat Japan dan bedacht zou zijn op de komst van één enkel vliegtuig en dit zou neerschieten. De uiteindelijke komst van de Enola Gay boven Hiroshima leidde inderdaad tot geen enkele reactie van de Japanners. Een waarschuwing aan de Japanners zodat men de stad kon ontruimen werd ook afgewezen omdat men bang was dat de Japanners dan krijgsgevangen in de stad zouden plaatsen. Anderen wilden een 'ouderwets' bommentapijt op Japan gooien, die in grootte vergelijkbaar zou zijn met een atoombom. Ook dit werd afgewezen omdat er al een enorm bommentapijt gegooid was en vele steden, zoals Tokyo, al praktisch geheel verwoest waren en Japan toch nog steeds doorging.

Japan neemt nu, na het gooien van de twee bommen, de slachtofferrol op zich. V.w.b. deze atoombommen is dat natuurlijk zo. Men stelt dat vele duizenden onschuldige burgerslachtoffers zijn gemaakt. Ook dat is correct. Terecht merken anderen juist weer op dat door de agressie van Japan naar de buurlanden als China, Nederlands-Indië (hetgeen de Japanners een 'bevrijding van de Nederlanders' noemden), Malakka e.d. andere landen betrokken raakten in een oorlog die ze helemaal niet wilden, waardoor er vele duizenden doden zijn gevallen, alleen door de agressiepolitiek van Japan. Dat er altijd burgerslachtoffers vallen in een oorlog is helaas een gegeven, denk maar de bombardementen op steden in Engeland (Londen), Duitsland, maar ook bijv. het bombardement op Rotterdam. Het is ook bekend dat juist Japan veel burgerslachtoffers maakte in bijv. Nanking in 1937, waar geen Chinese militairen meer waren en toch tussen de 200.000 en 300.000 burgers de dood vonden, verminkt, verkracht, mishandeld en vermoord. Denk ook aan de jappenkampen in het toenmalig Nederlands-Indië, waar vele Nederlandse onschuldige burgers gemarteld, mishandeld en vermoord zijn.

Hoewel wij als gewone burger bij politieke en militaire beslissingen nooit echt alle achtergronden en vooral alle belangen die er toen speelden te weten zullen komen (maar dat is vandaag de dag nog steeds zo), lijkt, alles bij elkaar genomen, het gebruik van de atoombommen op dat moment o.i. een juiste keuze te zijn geweest. Ook een aantal Nederlandse krijgsgevangenen, die toen nabij Hiroshima te werk gesteld waren en nog steeds de gevolgen van de bom ondervinden, zijn die mening toegedaan.

Wat is een atoombom? In 1938 beschoten de Duitsers Hahn en Strassmann in het Kaiser Wilhem Instituut (in Berlijn) een uraniumkern met neutronen. Uranium is element nummer 92 en de kern bevat dan 92 protonen en 146 neutronen. Dit geeft een atoomgewicht van 238 en daarom spreekt men van U 238. In de natuur bevat het uranium voor 0,7 % ook de lichtere isotoop met 3 neutronen minder in de kern, U 235. Na de bovengenoemde beschieting van de uraniumkernen met neutronen, kostte het enige tijd om uit te vinden welke producten er waren ontstaan en men verwachtte eigenlijk een aantal zwaardere elementen, de zogenaamde transuranen te zullen vinden. Tot hun verbazing vonden ze veel lichtere elementen, zoals barium en krypton, hetgeen weliswaar wees op brokstukken van de kern, maar dat was iets dat men toen voor onmogelijk hield en men had dan ook geen verklaring voor de aanwezigheid van deze elementen. Het was Lise Meitner (gevlucht uit nazi-Duitsland naar het laboratorium van Niels Bohr in Kopenhagen) die met de verklaring kwam en de term 'kernsplijting' introduceerde. Wat men ook vond was dat de som van de massa van de brokstukken kleiner was dan de massa van de oorspronkelijke uraniumkern. Einstein had al uitgerekend dat dit verschil overeenkwam met een grote hoeveelheid energie (E=mc²). Men ontdekte ook, en dat is essentieel, dat er bij die splijting weer 1 of 2 neutronen vrijkomen. Als deze neutronen weer een volgende splijting teweeg zouden brengen, zou een kettingreactie mogelijk zijn, waarbij enorme hoeveelheden energie zouden vrijkomen. Om uiteindelijk een dergelijke kettingreactie op gang te brengen en in stand te kunnen houden moest wel aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Zo bleek U 238 niet geschikt, maar wel U 235 en dus moest het percentage U 235 veel hoger liggen. Dit wordt bereikt in de enorme grote, dure en energieverslindende verrijkingsmachines (ultracentrifuges), die Amerika in de Tweede Wereldoorlog bouwde in het Manhattanproject in Los Alamos. Dit project was uiterst geheim om te voorkomen dat Hitler er achter zou komen dat men met een atoombom bezig was. Men dacht of verwachtte namelijk dat er in nazi-Duitsland ook aan gewerkt werd want tenslotte waren de Duitse fysici in feite de vaders van de kernsplijting. Een andere voorwaarde voor het tot stand komen van een kettingreactie is dat een bepaalde kritische massa overschreden moet worden, m.a.w. er moest voldoende materiaal zijn. In 1942 bouwde Fermi in Amerika (Chicago) een kernreactor, waar, door toepassing van neutronenabsorberend materiaal als cadmium, een gecontroleerde kettingreactie ontstond en het vrijkomen van energie gecontroleerd en gedoseerd plaatsvond. Dit gebeurde onder veel spanning. Bedenk dat men toen geen idee had hoe snel een dergelijke kettingreactie uit de hand kon lopen, waardoor de kernreactor opeens zou veranderen in een atoombom. Ook had men ontdekt dat men uit het veel voorkomende U 238 het plutonium 239 (Pu 239, met 94 protonen en 145 neutronen) kon maken, dat ook, net als U 235 makkelijk splijtbaar was en geschikt was om een kettingreactie tot stand te laten komen. Op 16 juli 1945 ontplofte de eerste test-atoombom (van plutonium) in de woestijn van Nevada en in augustus waren de bommen op Hiroshima en Nagasaki het gevolg. De bom op Hiroshima bevatte verrijkt uranium en die op Nagasaki bestond uit plutonium. Links de bom die op Hiroshima viel (Little Boy, 2.5 m x 0.7 m, 15.000 ton TNT) en rechts de bom van Nagasaki (Fat man, 3 m. x 1.5 m, 21.000 ton TNT). Foto's zijn van US Governement en zijn vrij van copyright.

Links

orig. 6-08-05/l.rev. 17-09-05